اردو ادب کے دامن میں ان گنت تراکیب و اصطلاحات موجود ہیں۔ ہم اردو ادب کی اصطلاحات سے بہت حد تک شناسا ہونے کے باوجود ان سے کلی طور پر کم ہی واقف ہو پاتے ہیں۔ گرچہ یہ موضوع بہت وسیع ہے تاہم ان سے کسی حد تک واقف ہونے کے لیے ذیل میں فقط ان اصطلاحات کی فہرست درج ہے۔

علوم قواعد ترمیم

علمِ صرف علمِ نحو علمِ عروض علمِ شعر علمِ قافیہ علم معانی / علم بدیع علم بیان علمِ لغت علمِ اشتقاق 10۔ علمِ انشا 11۔ علمِ خط 12۔ علمِ تاریخ

علم بیان کی چار اقسام میں تشبیہ، استعارہ، کنایہ، مجاز مرسل شامل ہیں۔

تخلیقی ادب ترمیم

تخلیقی ادب کو دو حصوں میں تقسیم کیا گیا ہے : افسانوی ادب اور غیر افسانوی ادب۔

افسانوی ادب غیر افسانوی ادب
داستان۔ ناول۔ افسانہ۔ ڈراما مقالہ۔ مضمون۔ تاریخ۔ (سوانح/ سوانح حیات / آپ بیتی /خود نوشت سوانحخود نوشت۔ (خاکہ/خاکہ نگاری) – سفر نامہ۔ طنز و مزاح۔ (مکتوب/خط)

(ڈائری/روزنامچہانشائیہ۔ (تذکرہ / تذکرہ نگاریدیباچہ، مراسلہ۔ روزنامچہ۔ تبصرہ۔ لغت نویسی۔ رپورتاژ

نظم و نثر ترمیم

نثر شاعری
(کہانی /مختصر کہانی )

ڈراما۔ ناول۔ ناولیٹ

افسانہ۔ افسانچہ ۔

( خاکہ/ خاکہ نگاری ) ۔

انشائیہ۔ سفرنامہ ۔

(سوانح /سوانح حیات ) ۔

(داستان / قصہ )

فلم۔ پیروڈی ۔تنقید ۔

(کالم/ بیانیہ / مقالہ /مضمون)

( حمد۔ نعت/نعتیہ قصیدہ۔ مدح۔ قصیدہ۔ منقبت۔ مناجات۔ سلام۔ مرثیہ۔شخصی مرثیہ۔ شاہنامہ۔ رزمیہ/رزم نامہ )

( غزل۔ مثنوی ۔جدید مثنوی۔ نظم۔ پابند نظم۔ شہرآشوب۔ واسوخت۔ ریختی ۔ہجو۔ تلمیح )

(ثلاثی۔ رباعی ۔قطعہ۔ مخمس ۔مسدس )

( ماہیا۔ سہرا۔ دوہا۔ گیت ۔)

بیرونی زبانوں کی ہئیتیں (معریٰ نظم۔ آزاد نظم۔ سانیٹ۔ ترائیلے۔ ہائیکو۔ نثری شاعری ۔)

نظم کی اقسام :( موضوعاتی نظم، نیچرل نظم، وطنی نظم، قومی نظم، رومانی نظم، انقلابی نظم، علامتی نظم، آزاد نظم، معری نظم، جدید نظم )

غزل کی اقسام : ( مردف غزل، غیر مردف غزل )

غزل کے اجزائے ترکیبی : ( 1۔ ردیف 2۔ قافیہ 3۔ مطلع 4۔ مقطع)

نظم کو موضوعات کے حوالے سے مختلف اقسام میں تقسیم کیا جاتا ہے جس میں واسوخت۔ قصیدہ۔ شہرآشوب۔ مرثیہ۔ شامل ہیں

صنعتی شاعری اور صنعتوں کی اقسام ترمیم

علم میں مختلف قسم کی صنعتیں بیان کی جاتی ہیں۔ اس کو دو حصوں میں تقسیم کیا گیا ہے۔

ا۔ صنائع لفظی :۔

ب۔ صنائع معنوی:۔

صنائع لفظی صنائع معنوی
صنعتِ تجنیس۔ صنعتِ تثلیث۔ صنعتِ اشتقاق۔ صنعتِ شبہِ اشتقاق۔ (صنعتِ تکریر/صنعتِ تکرار )۔ صنعتِ تصحیف۔ صنعتِ توسیم۔ صنعتِ ایداع ۔(صنعتِ متتابع /استتباع) ۔(صنعتِ تزلزل /متزلزل) ۔(صنعتِ قلب /مقلوب ) ۔

صنعتِ ردا لعجز علی الصدر۔ صنعتِ ردا لعجز علی الارض۔ صنعتِ ردا لعجز علی الابتدا۔ صنعتِ ردا لعجز علی الحشو۔ صنعتِ مجنح

صنعتِ محاذ۔ صنعتِ قطار العبیر۔ صنعتِ تفریح۔ صنعتِ قلب۔ صنعتِ مقلوب۔ صنعتِ مثلث۔ صنعتِ ترصیع۔ صنعتِ ایہام۔ صنعتِ مبادلہ الراسین۔ صنعتِ تضمین المزدوج۔ صنعتِ ترافق۔ ( صنعتِ نظم والنثر / سہل ممتنع)

(صنعتِ مربع/چہار در چہار)۔ صنعتِ مدور۔ صنعتِ اقسام الثلثہ۔ صنعتِ سیاق الاعداد۔ صنعتِ مسمط۔ صنعتِ توشیح۔ صنعتِ ترصیح۔ صنعتِ متلون۔ صنعتِ مخذف۔ (صنعتِ ذوالقوافی/ ذوالقافتین)۔ صنعتِ مشجر ۔(صنعتِ لزوم ما لا یلزم )۔

(صنعتِ حذف / قطع الحروف) ۔(صنعتِ عاطلہ / مہملہ / غیر منقوطہ)۔ صنعتِ منقوطہ۔ صنعتِ خیفا۔ صنعتِ رقطا۔ صنعتِ فوق النقاط۔ صنعتِ تحت النقاط۔ صنعتِ واصل الشفتین۔ صنعتِ واسع الشفتین۔ صنعتِ جامع الحروف۔ صنعتِ مخلوط۔ صنعتِ منشاری۔ صنعتِ مقطع یا غیر موصل۔ صنعتِ مقابلہ۔ صنعتِ اربعہ الحروف۔ صنعتِ معجزہ الاستہ والشفا۔ صنعتِ متحمل المعانی۔ صنعتِ معرب۔ صنعتِ افراد۔ صنعتِ موصل۔ صنعتِ اظہارِ مضمر۔ صنعتِ معما۔ ( صنعتِ نغز / چیستاں / پہیلی )

صنعتِ تابع مہمل۔ صنعتِ اشارہ۔ صنعتِ تلمیح ۔

(صنعتِ تضاد/ طباق )۔ صنعتِ تذبیح۔ (صنعتِ ایہام / تضاد )۔ ( صنعتِ ایہام / توریہ )۔ (صنعتِ استباح / مدح الموجہ )

(صنعتِ مراۃ النظیر /تناسب)۔ ( صنعتِ تنسیق الصفات )۔ صنعتِ براعت الاستہلال۔ صنعتِ تشابہ الاطراف۔ صنعتِ سوال و جواب۔ صنعتِ اطراد۔ صنعتِ ارصاد۔ صنعتِ تاکید المدح بما یشبہ الذم۔ صنعتِ تاکید الذم بما یشبہ المدح۔ صنعتِ الحاق النجزی بالکلی۔ صنعتِ تجرید۔ صنعتِ مقابلہ۔ صنعتِ متحمل الضدین۔ صنعتِ ہجوِ ملیح۔ صنعتِ استدراک۔ صنعتِ تجاھلِ عارفانہ۔ صنعتِ لف و نشر۔ صنعتِ جمع۔ صنعتِ تفریق۔ صنعتِ تقسیم۔ صنعتِ جمع و تفریق۔ صنعتِ جمع و تفریق و تقسیم۔ صنعتِ رجوع۔ صنعتِ حسنِ تعلیل۔ صنعتِ مشاکلہ۔ صنعتِ عکس۔ صنعتِ قول بالموجب۔ صنعتِ مذہبِ کلامی۔ صنعتِ مذہبِ فقہی۔ صنعتِ ادماج۔ صنعتِ مبالغہ۔ صنعتِ تعجب۔ صنعتِ جامع اللسانین۔ صنعتِ ذو رویتین۔ صنعتِ ذو ثلثہ۔ صنعتِ ترجمہ اللفظ۔ صنعتِ ابداع۔ صنعتِ تصلیف

صنعتِ صلب و ایجاد۔ صنعتِ کلامِ جامع۔ صنعتِ ایرادالمثل / ارسال المثل۔ صنعتِ استخدام۔ صنعتِ الہزال الذی یراد بہ الجد / ہزل۔ صنعتِ تلمیح۔ صنعتِ نسبت۔ صنعتِ اتفاق / حسنِ مقطع۔ صنعتِ اتساع

صنعتِ تضاد۔ صنعتِ سوال و جواب۔ صنعتِ تجنیس ۔

1۔ صنعتِ اہمال 2۔ صنعتِ لزوم مالایلزم 3۔ صنعتِ ہما 4۔ صنعتِ ابہام
5۔ صنعتِ مُبالغہ صنعتِ حُسن التعلیل 7۔ صنعتِ طباق 8۔ صنعتِ مراعات النظیر
صنعتِ لف و نشر 10۔ صنعتِ مہملہ 11۔ صنعتِ تلمیح 12۔ صنعتِ معاد
13۔ صنعت رجوع 14۔ صنعتِ ترصیح 15۔ صنعتِ تنسق الصفات 16۔ صنعتِ سیاق اعداد
17۔ صنعتِ ذو قافیتین و ذو القوافی 18۔ صنعتِ جمعیت الفاظ 19۔ صنعتِ تضاد 20۔ صنعتِ ضرب المَثَل
صنعت توشیع

اردوتنقید میں مستعمل دیگر اصطلاحات ترمیم

آزاد تلازمہِ خیال۔ آفاقیت۔ آہنگ۔ (آزاد نظم / فری ورس )ابتذال۔ ابدیت۔ اجتماعیت۔ اجتماعی لاشعور ۔(اجمال / اختصار / ایجاز )۔ ادب برائے ادب۔ ادب برائے زندگی۔ ادب لطیف۔ ( ارتفاع / عروج / بلندی )۔ استعارہ۔

اشتراکیت۔ اشتقاق۔ اشکال۔ اصلیت /واقعیت )۔ انفرادیت۔ (ایہام/ توریہ)۔ ایہام تناسب۔ ایہام گوئ۔

بدیع۔ (برجستہ /برجستگی)۔ (بلینک ورس / نظم معری)۔ بیت الغزل۔ (بورژوا / پرولتاریہ)۔ بورژوازی۔ پرولتاریہ۔ بیان(علم)۔ پلاٹ۔ ( پیکر/ پیکر تراشی )۔ (تجاہل عارفانہ / تجنیس)۔ تحلیلِ نفسی۔ تخیل۔ ترقی پسند ادبی تحریک

ترقی پسندی۔ تخلص۔ تلمیح۔ تشبیب۔ تحت اللفظ ۔تشبیہ۔ تزکیہ Catharsis۔ تشبیہ۔ (تضاد / طباق )۔ تضمین۔ تعقید۔ تغزل۔ تفحص الفاظ۔ تقریظ۔ تکنیک۔ تلمیح۔ تمثیل۔ تنافر۔ توالی اضافات۔ توجیہ۔ ٹکسالی زبان

جدت ادا۔ جدلیاتی مادیت۔ جمالیات۔ (جوش/جوش بیان)۔ (چیستان / معما)۔ حسن تعلیل۔ (حشو/ زوائد)۔ (حقیقت پسندی / حقیقت نگاری)۔ (فطرت پسندی / فطرت نگاری)۔ خارجیت۔
داخلیت۔ دبستان۔ ربط۔ رجعت پسندی۔ رزمیہ ۔(رعایت لفظی / مناسبت لفظی)۔ روایت۔ رومانویت ۔ردیف۔ روزمرہ۔ ریختی۔ زٹل۔ زمین
سادگی۔ سراپا۔ ماورائے حقیقت پسندی۔ سرقہ۔ سلاست۔ سلام۔ سوز و گداز۔ سوقیانہ۔ سہلِ ممتنع۔ شاعری۔ شعر۔ شعور کی رو۔ ( شکوہِ الفاظ / شوکتِ الفاظ )۔ شہر آشوب۔
صنعت۔ ( صنمیات / اساطیر/ دیومالا)۔ ضرب المثل۔ ضرب‌المثل۔ ضعفِ تالیف۔ ضلع جگت۔ طبقاتی کشمکش۔ ظرافت۔ بذلہ۔ پند۔ طنز۔ مزاح۔ ہزل ۔
عقلیت۔ علامت۔ علامتیت۔ عملیت۔ ( عینیت / تصوریت / مثالیت )۔ ( غرابت / غریب )۔ (فاشزم / فسطائیت )۔ فحاشی۔ فرد۔ فصاحت۔ بلاغت۔ قافیہ۔ قولِ محال۔ قافیہ۔
کردار۔ (کلاسک/کلاسیک)۔ کلاسیکیت۔ کنایہ۔ کنایہ۔ گرہ۔ گلدستہ۔ گریز۔ لاشعور۔ لف و نشر۔ لہجہ۔ مادیت۔ مبالغہ۔ مجاز۔ مجازِ مرسل ۔مطلع ۔مقطع ۔مصرع۔ محاکات۔ محاورہ۔ مراعات النظیر۔ مزاح۔ (مضمون / مضمون آفزینی)

معاملہ بندی۔ علمِ معانی۔ ( معنی / معنی آفزینی )۔ ( مہملہ / مہملا)۔ مجاز مرسل۔ محاورہ ۔( موضوع )

نازک خیالی۔ نثرِ عا ری۔ نثرِ مرجز۔ نثرِ مسجع۔ نثرِ مقفی۔ نشاۃ الثانیہ۔ نعت ۔( نقطہِ عروج / منتہی )۔ نوٹنکی۔ نوحہ۔ نیچرل شاعری۔ واسوخت۔ واقعہ نگاری۔ وجدان۔ وحدتِ تاثر۔ وحدتِ ثلاثہ۔ ہزل۔ ہیرو ۔ہیئت۔