پنجاب کے دریاؤں اور نہروں کی تاریخ
کام جاری
پنجاب کا نام ان پانچ ندیوں (پنج + آب) سے اخذ کیا گیا ہے۔ پرانے زمانے میں وہ پنجند ، پنچندا اور سپوت سندھو وغیرہ کہلاتے تھے۔ تقریبا [[[جلال الدین اکبر | اکبر]] کے زمانے سے ہی انھیں کسی نہ کسی شکل میں پنجاب کہا جاتا ہے۔ مہاراجہ رنجیت سنگھ ویلے پنجاب راج کے نام سے جانا جاتا تھا۔ تقریبا ڈیڑھ صدی قبل ، ویلے پنجاب کی سرزمین ندی [جمنا | یامنا]] سے دریائے سندھ تک سمجھی جاتی تھی۔ یہ پنجاب ایک بہت بڑا پنجاب تھا ، جس کا کل رقبہ 133741 مربع میل اور برٹش انڈیا کے ایک دسویں حصے پر مشتمل تھا ، جس میں مقامی ریاستوں کے 36352 مربع میل کا رقبہ شامل تھا۔ 1901 کی مردم شماری کے مطابق ، پنجاب کی مجموعی آبادی 24754732 تھی ، جس میں 4424398 دیسی ریاستیں شامل ہیں۔ اسی طرح ، آج کا پنجاب ، ہریانہ ، ہماچل اور لہندہ پنجاب اور صوبہ خیبر بھی اس میں شامل تھے۔ اس عظیم پنجاب کی پوری ریاست برطانوی ہندوستان کا 8.4 فیصد تھی۔
پنجاب کے دریا
ترمیممہاراجہ رنجیت سنگھ کا پنجاب ستلج سے پاکستان تک پنجاب ، صوبہ خیبرپختونخواہ ، جموں و کشمیر اور لداخ ] سمیت، پنجاب 27 ڈگری 39 منٹ اور 34 ڈگری سینٹی گریڈ اور 79 ڈگری سینٹی گریڈ کے درمیان واقع تھا۔ مشرق میں ، یامونا اور اس کی معاون دریا ٹواس نے پنجاب کو متحدہ صوبوں (ہن اتر پردیش) میں الگ کر دیا۔ دریائے یمنا کا سنگم (جہاں سے یہ شروع ہوتا ہے) تبت کے ساتھ جڑا ہوا تھا اور یہ پنجاب اور اترپردیش کے درمیان تقریبا 320 کلومیٹر کی لمبائی کے لیے حدود ہی رہا۔ 1901 میں پنجاب سے فرنٹیئر صوبہ (شمال مغربی سرحدی صوبہ) کو الگ کیا گیا تھا۔
دو دریاؤں کے درمیانی علاقے کو دوآبہ کہا جاتا ہے، یہ نام اکبر شہنشاہ نے دو دریاؤں کے پہلے حروف کو ملا کر دیا تھا جیسے دوآبہ بیتت (بیست دوآب) جالندھر (بیاس سے ستلج کے لیے) ، دوآبہ باری (باری دوآب) بیاس اور راوی درمیانی علاقہ، دوآبہ رچنا (رچنا دوآب)) ، (راوی اور چناب کے درمیان کا علاقہ) ، دوآبہ چج (چج دوآب) ، ( چناب اور جہلم درمیانہ علاقہ) ، (دوآبہ انڈس سی (انڈس سی ڈوب) ، دریائے سندھ اور دریائے جہلم درمیانہ علاقہ)۔
رگ وید ندیوں کے نام پر اسٹوڈرو یا ستدرات ( ستلج) ، وپاس ( بیاس) اور بعد میں واپاشا ، پارشنی ( راوی)۔ بعد میں ، ایراوتی ، اسکانی ([[[چناب | چناب | چناب |]]] ، بعد میں چندربھاگا ، وستاستا (جہلم) اور انڈس ( دریائے سندھ)) لکھے گئے ہیں۔ آریہ لوک کبھا ندی بعد میں کوہن ، پرانے وقت [[[دریائے کابل | دریائے کابل]] بھی سرسوتی کہتے تھے۔ یہ لوگ ندی سرسوتی کو ندی کہتے تھے جو کرکشیتر ، پہاوا وغیرہ جگہوں سے بہتا ہے۔ یہ ندی گھگڑ ، مارکینڈا اوردڑوتی اڈی پہنچ کر شترانہ (پٹیالہ) تک پہنچی اور ایک بہت بڑے دریا کی شکل میں رن کچھ (گجرات) کے سمندر میں گرتی تھی۔ رگوید کے منتروں میں (V99-36.6، V9-6.10، V999-54.4) سرسوتی ندی کا سر جو گایا جاتا ہے۔ اس طرح ان 7 دریاؤں کی سرزمین (سرسوتی ، ستلج] ، بیاس ، راوی ، [دریائے چناب | چناب]] ، جہلم اور سندھ کو سپتاسندھو کہا جاتا تھا۔
سارے وسطی پنجاب کے میدانی علاقے ان ندیوں کے ذریعے لائی نرم مٹی سے بنے ہوئے ہیں اور اس طرح ان کا راستہ تبدیل کرنے میں یہ ایک بہت بڑی مدد ہے۔ ڈاکٹر ڈی۔ سی سرکار مطابق پنجاب کے ، مقامی نام پنچند (پانچ ندیوں کی سرزمین) فارسی کی شکل لگتا ہے جو پرانوں ، مہابھارت اور دیگر وسائل سے جانا جاتا ہے۔
یہ ایک ثابت شدہ حقیقت ہے کہ 3000-1500 قبل مسیح کے وسط میں راوی ، دریائے سندھ اور دیگر ندیوں کے کنارے ایک بہت مہذب انسانی نسل ([دراوڑ]]) آباد تھے۔ اس وقت ، یہ لوگ گنجان آباد شہروں میں رہتے تھے۔ انھیں صحت مند ، آرام دہ اور سکھ کی سہولیات تک رسائی حاصل تھی، جو آریہ اور دنیا کے دیگر حصوں کے لوگوں کو بھی معلوم نہیں ہیں۔ حملہ آوروں نے ہڑپہ اور شاندار شہر موہنجو دڑو کو تباہ کر دیا۔
اس وقت نہروں کے اس نظام کا دنیا میں کوئی ثانی نہیں تھا۔ مائیکل ایلس آرتھر (انڈو ریورس ایور اسٹڈی آف پارٹیشن ، لندن 1967 ، صفحہ 51) لکھتا ہے: یونین جیک کا جھنڈا جب لاہور سے اتارا گیا۔ برطانوی انجینیئروں نے سندھ بیسن کو نہ صرف دنیا میں بہت ہی عظیم آبپاشی سسٹم دیا ، انھوں نے بہت سارے فارمولے تیار کیے ہیں جو نہروں کی تعمیر اور ان کے چلنے میں استعمال ہوتے ہیں۔
ہندوستان کی تقسیم کے بعد انڈس واٹر ٹریٹی (سندھ طاس طاس معاہدہ) 1960 مطابق تین دریاؤں ستلج ، بیاس ، راوی کا پانی ہندوستان نے استعمال کرنا تھا اور چناب ، دریائے جہلم اور دریائے سندھ۔ دریائے سندھ] پاکستاننے۔ بھاکھڑا ڈیم ، ننگل ڈیم ، رنجیت ساگر ڈیم ، بیاس ڈیم اور تلوارا ڈیم کو ہندوستانی پنجاب میں تعمیر کیا گیا تھا۔ بہت سے نہروں کو پانی دیا گیا اور تھوڑے عرصے میں پانی کے بغیر اور صحرائی علاقوں کو سیراب کیا گیا ، جس کی وجہ سے سبز فصلیں اور باغات سے، پنجاب میں سبز انقلاب آیا اور خوراک کی فراہمی پر قابو پانے میں کامیابی ملی۔ دوسری طرف ، پاکستانی پنجاب تمام دریاؤں کو آپس میں جوڑ دیا گیا تھا اور نہر کے گرڈ بنائے گئے تھے اور جن علاقوں کو پانیوں کی تقسیم کی وجہ سے پانی سے محروم رکھا گیا تھا ، ان کو پانی ملا اور بہت سی نئی نہریں وجود میں آئیں۔
سو دھاروں میں بہنے والے اس دریا کا ویدک ادب کے مطابق نام ستدرو یا ستودری ہے۔ یونانی مورخ ٹولیمی اسے زارادوس کہتے ہیں۔ پرانی روایت کے مطابق وشیشت رشی اپنے بیٹوں کی موت کے تناظر میں دریا میں کود کر خودکشی کرنا چاہی۔ اس ندی نے سو دھاروں میں ہو کر رشی کی زندگی کو بچایا۔ یہی وجہ ہے کہ وہ ستدرو (ایک سو ندیوں) کے نام سے جانا جاتا تھا۔ گرو گوبند سنگھ جی نے بھی اسے ستدرو لکھا ہے، جیسے تیر ستدرو گرنتھ سدھارا'۔
تبت دے پہاڑی سلسلے ستدرودری توں 15200 فٹّ دی اچائی توں مانسروور جھیل دے پچھمی کنارے توں 30 ڈگری 20 منٹ اتر اتے 81 ڈگری 25 منٹ پورب توں نکل کے ایہہ دریا کیلاش پربت دیاں ڈھلواناں تھانیں لنگھ کے چینی چوکی شپکی پہنچدا ہے ۔ اتھے اس دی سمندر دی سطح توں 10،000 فٹّ اچائی ہے ۔ دکھن پچھمی موڑ کٹدا ہویا ایہہ کناور وادی وچ داخل ہندا ہے ۔ سپتی دی لی ندی دا داہلانگ نیڑے پانی لیندا ہویا اتے ہور کھڈاں اتے دھاراواں دا پانی لے کے رامپور اتے بشہر شہر دے لاگیوں لنگھدا ہے ۔ بلاسپور دی پرانی ریاست دے کھیتر وچ گھنمدا ہویا ایہہ جسوان دون وچ داخل ہندا ہے ۔ بلاسپور توں تھلے اک بھاکھڑا ناں دا وڈا ڈیم پچھلی صدی دے پنجویں اتے چھویں دہاکے وچ اساریا گیا سی اتے تھوڑھا تھلے ننگل ڈیم دی اساری کیتی گئی، جس وچوں ننگل ہائیڈرل نہر اتے آنندپور ہائیڈرل نہر ناں دیاں نہراں کڈھیاں گئیاں سن ۔
اتھوں ستلج دکھن چڑھدے ولّ نوں موڑ لیندا ہے تے کجھ کلومیٹر دور اس دے کھبے پاسے آنندپور صاحب دا اتہاسک نگر پیندا ہے، جتھے 1699 وچ دسویں گرو گوبند سنگھ جی نے خالصہ پنتھ ساز کے سکھاں نوں اک انقلابی دکھ دتی سی ۔ کجھ کلومیٹر ہور تھلے کیرتپور دا نگر پیندا ہے، جتھے چھویں، ستویں اتے اٹھویں گورو صاحبان نواس رکھدے سن اتے اتھے ہی پاتالپری گرودوارہ صاحب وکھے سکھ اپنے وچھڑے رشتے داراں دیاں استھیاں ستلج دی دھارا وچ جل پروا کر دے ہن ۔ اتر ولوں وگدی آؤندی سواں ندی پنڈ سیدپور نیڑے اس وچ آ ملدی ہے ۔ پنڈ سرسا ننگل نیڑے اک ہور پہاڑی ندی سرسا وی مل جاندی ہے ۔ ایہہ اوہو سرسا ندی ہے جس دے کنڈھے 21 دسمبر، 1704 نوں دسویں گورو صاحب نے مغل راج اتے پہاڑی راجیاں دیاں فوجاں نال خونی لڑائی لڑی سی اتے اوہناں دا پریوار اوہناں توں وچھڑ گیا سی ۔ اتھے دریا دے کھبے کنڈھے اک اچے ٹلے 'تے گرودوارہ پریوار وچھوڑا صاحب ستھت ہے ۔ تھوڑھا تھلے روپڑ ناں دا تھرمل پلانٹ ہے، جتھے بھاری ماترا وچ بجلی دا اتپادن ہندا ہے ۔ اس تھرمل پلانٹ دا ناں بدل کے گورو گوبند سنگھ تھرمل پلانٹ رکھیا گیا ہے ۔ روپڑ دے ستھان 'تے دریا دے کھبے کنڈھے توں سرہند نہر نکلدی ہے، جس دا ادگھاٹن 1882 وچ کیتا گیا سی ۔ روپڑ توں ہی دریا دے سجے کنارے توں 1947 توں پچھوں بست دوآب نہر ناں دی نہر کڈھی گئی ۔ اس تھاں بیراج اتے دریا 'تے پل بنیا ہویا ہے ۔ اتھے ہی 31 اکتوبر، 1831 نوں برطانوی ہند دے وائس رائے ولیئم بینٹنگ اتے پنجاب راج دےمہاراجہ رنجیت سنگھ نے اک معاہدے تے دستخط کیتے سن ۔
ہڑپہ رہتل دے روپڑ وچ کجھ آثار ملدے ہن ۔ 1929 وچ کوٹلہ نہنگ پنڈ اتے روپڑ شہر وچ مٹی دے بھانڈے 2000 ق م اتے اتے 1400 ق م دے ملے ہن ۔ چوڑیاں، مالاواں اتے موہراں وی ملیاں ہن ۔
روپڑ توں تھلے دریا وچ پانی بہت تھوڑھا رہِ جاندا ہے ۔ 19ویں صدی وچ روپڑ وکھے دیودار دی لکڑی دا اک ڈیپو وی رہا ہے اتے بہتی لکڑ دریا راہیں پھلور بھیجی جاندی سی ۔
روپڑ توں تھلے ستلج یکدم کوہنی موڑ کٹدا پچھم ولّ نوں مڑدا ہے ۔ کجھ تھلے اس وچ سیسواں اتے بدکی ندیاں کھبے پاسیوں آ رلدیاں ہن ۔ سجے پاسے کجھ نیویں پہاڑی توں اتے نورپور بیدی دیاں پہاڑیاں توں کجھ چوء اس وچ آ ڈگدے ہن ۔
پھلور دے تھاں تے دلی-امرتسر ڈبل ریلوے لائن دا پل ہے اتے برابر دلی-لاہور جی. ٹی. روڈ دا چار رویہ پل ہے ۔ ریلوے پل 5193 فٹّ لمبا اتے 1870 وچ بنیا سی ۔ پھلور شہر جہڑا دریا دے سجے کنڈھے 'تے ستھت ہے، وکھے اک سرکاری شاہی سراں شاہ جہان بادشاہ دے ویلے بنائی گئی سی ۔ مہاراجہ رنجیت سنگھ ویلے اس سراں نوں قلعے وچ تبدیل کیتا گیا سی کیونکہ لدھیانہ وکھے انگریز چھاؤنی سی اتے وچکار دریا بارڈر دا کم کردا سی ۔ سکھ راج دے خاتمے مگروں انگریز سرکار نے پھلور قلعے نوں چھاؤنی بنا لیا ۔ 1857 دے غدر توں پچھوں اس نوں انگریزاں نے نہیں ورتیا سی ۔ 1891 وچ قلعہ پولیس محکمے نوں دے دتا گیا، جتھے پولیس ٹریننگ اسکول ستھاپت ہو گیا اتے نال ہی سینٹرل بیورو آف کرمینل آئیڈینٹیفیکیشن دا محکمہ کم کردا رہا ۔ اتھے ورتمان سمیں پولیس اکیڈمی ہے ۔ ہور تھلے جا کے پنڈ اندریسا پاس دریا وچ پوربی جاں چٹی بیئیں جہڑی نوانشہر کھنڈ مل دے لاگیوں شروع ہو کے ہشیارپور ضلعے دے چوآں دا پانی لیندی ہوئی اس وچ آ ڈگدی ہے ۔ پنڈ ہریکے دی تھاں 'تے 1947 پچھوں اک بیراج دی اساری کیتی گئی، جتھے تھوڑھا لاگے دریا بیاس وی اس وچ آ رلدا ہے ۔ اس بنے بیراج توں دو سمانانتر وڈیاں پکیاں نہراں، راجستھان نہر اتے فروزپور فیڈر نکلدیاں ہن، جنہاں دی کرم وار سمرتھا 18500 کیوسکس اتے 11500 کیوسکس ہے ۔ روپڑ توں لے کے ہریکے تکّ دریا دے دوویں پاسیاں 'تے ہڑ روکو بنھ لگے ہوئے ہن اتے اس طرحاں دریا دا نہریکرن ہو گیا ہے ۔ ایہہ بنھ پچھلی صدی دے 7ویں دہاکے پانیاں دے وگیانی ڈاکٹر ہربنس لال اپل نے بھارتی پنجاب دے اس ویلے دے مکھ منتری پرتاپ سنگھ کیروں دے کہن 'تے بنوائے سن ۔ ہریکے توں اگے ستلج دکھن-پچھم دا موڑ کٹدا ہویا کئی تھایں بھارت تے پاکستان دی قومانتری حد وجوں کم کردا ہے ۔ فروزپور دے ساہمنے پہنچن 'تے انگریزی راج سمیں حسینیوالا ہیڈ ورکس توں دریا دے کھبے پاسیوں دو نہراں گنگ کینال اتے ایسٹرن کینال کڈھیاں گئیاں سن، جو کرم وار بیکانیر ریاست دے گنگا نگر کھیتر اتے فروزپور دے کھیتراں دی سنچائی لئی سن جدکہ سجے پاسے توں دیپالپور نہر نکلدی سی، جو لاہور اتے منٹگمری (ساہیوال) ضلعے آں دی آبپاشی لئی سی ۔ اتھے بیراج تے پل بنیا ہویا ہے ۔ اس تھاں نوں حسینیوالا ہیڈ ورکس جاں گنڈا سنگھ والا ہیڈورکس کیہا جاندا ہے ۔ بیراج تے بنیا پل فروزپور نوں لاہور نال میلدا سی ۔ ایہہ تنے نہراں ستلج ویلی پراجیکٹ (Sutluj Valley Project) ادھین بنائیاں گئیاں سن ۔ اس توں تھلے 105 کلومیٹر، دریا ہند پاک دا بارڈر بنیا رہندا ہے تے پھر ایہہ سلیمانکی(سلیمانکی ہیڈ ورکس) پاس بھارتی پنجاب دا بارڈر چھڈّ کے پاکستانی پنجاب وچ وگدا ہے، جتھوں دو نہراں کھبے پاسے توں دو نہراں چڑھدی صادقیہ نہر اتے فورڈواہ نہر نکلدیاں ہن اتے سجے پاسے توں پاکپٹن نہر ۔ ہیڈ اسلام پہنچ کے کھبے پاسے توں بہاول نہر اتے قائم پور نہر نکلدیاں ہن اتے سجی باہی توں میلسی نہر اتے اس طرحاں پنج نند پہنچ کے کھبے پاسے توں عباسیہ نہر اتے سجے پاسیوں پنجند نہراں نکلدیاں ہن | ایہہ اٹھ نہراں وی ستلج ویلی پراجیکٹ ادھین 1932 وچ بنیاں سن ۔ حسینیوالا توں تھلے ستلج نوں گھارا دریا وی کیہا جاندا ہے اتے منٹگمری ضلعے وچ اس دے کجھ حصے نوں نیلی وی کیہا جاندا رہا ہے، جس شبد توں نیلی بار اس علاقے دا ناں پرچلت ہویا ۔ اگے کجھ ہور وگ کے ستلج پنجند دی تھاں 'تے دوجے دریاواں راوی، چناب، جہلم دے اکٹھے ہوئے پانیاں نال مل جاندا ہے ۔
پرانااتہاس
ترمیمبھچال اتے ہور کئی قدرتی کارناں کرکے پنجاب دے دریاواں دا اتری رستہ بڑا متاثر ہویا ہے ۔ وی. اے. سمتھ (ارلی ہسٹری آف انڈیا پں: 25-26) انوسار سارا سندھ سسٹم پہاڑاں وچ اتے میداناں وچ بڑی وڈی تبدیلی وچوں لنگھیا ہے ۔ دریاواں دے اترلے وہناں نوں بھچالاں، دھرتی دا اپر اٹھنا، دھسنا، بھومی دا سرکنا اتے میداناں دی نرم دھرتی وچ کئی تبدیلیاں کارن جو اجے وی ہو رہیاں ہن، نے وڈے پیمانے 'تے پربھاوت کیتا ہے ۔ کجھ دریا خاص کرکے ہاکڑا جاں واہنسا، جہڑا کدے سندھو جاں ہند وچ حد دا کم کردا سی، دی ہوند ہی ختم ہو گئی ہے ۔ ہور پچھم وچ کرم اتے پورب وچ سرسوتی دریا جہڑے کدے پرچنڈ اتے ویگوان سن، ہن دربل دریا ہن ۔ سندھ دریا اتے گنگا دے سسٹماں دے سنگماں دی دشا کئی میلاں تکّ تبدیل ہوئی ہے ۔ سندھ دا ہن دا مہانا (ڈیلٹا) سکندر دے ویلے دا بنیا ہے ۔ ستلج اتے اس نال سبندھت سارے دریاواں وچ پورن طور 'تے اک وار توں ودھ بدلاؤ ہوئے ہن ۔ ستلج عامَ 85 میل (136 کلومیٹر) دی چوڑائی وچ ایدھر-ادھر گھنمدا رہا ۔
ویدک کال، اتر ویدک کال دے رامائن سمیں ستلج سدھا رن کچھ (گجرات) وچ ڈگدا سی ۔ کچھّ دی دلدلی دھرتی اس دے پرانے ڈیلٹا کارن ہی ہے ۔ یونانی اتہاسکار اریئن سمیں وی ایہہ اکلا سدھا رن کچھّ وچ پیندا سی اتے سندھ دی سہائک ندی نہیں سی ۔ البیرونی ویلے (دسویں صدی دا اخیر اتے 1125 تکّ) بباہ (بیاس)، ملتان دے چڑھدے ولّ وگدا سی تے پھر اس دا سنگم بیاتا (جہلم) اتے چندراہا (چناب) نال سی ۔ اس دا ارتھ ایہہ ہی ہے کہ بیاس 1125 دے لاگے ستلج دی سہائک ندی نہیں سی ۔ ستلج ہاکڑا اتے پوربی ناڑا وچ وگدا سی ۔ اس دا رستہ سرسا دے ٹوہانا تکّ دسدا ہے ۔ ٹوہانا توں روپڑ تکّ اس دے رستے دا پتہ نہیں چلدا پر ایہہ پتہ چلدا ہے کہ روپڑ توں ستلج نے اپنا رستہ دکھن دشا ولّ اپنا لیا سی ۔ اس طرحاں ستلج جاں ہاکڑا اک وہن وچ وگدے رہے ۔ 1245 وچ ہاکڑا نالوں اڈّ ہو کے ستلج گھگر دریا نال رل کے وگن لگّ پیا ۔ پھر ہاکڑا سکّ گیا اتے ورتمان سمیں دے راجستھانی ماروتھل توں آبادی دا بہت وڈا حصہ پلائن ہویا کیونکہ پانی بناں جیونا دبھر ہو گیا سی ۔ اس کرکے پنجاب، ہریانہ اتے ہماچل پردیش اتے پاکستان دے بہتے لوک اپنے-اپنے نوں راجستھان توں آئے دسدے ہن تے اپنا مول راجپوت ۔ 1593 دے نیڑے ستلج نے گھگر دریا نوں وی چھڈّ دتا تے اتر دشا ولّ مڑ گیا ۔ بیاس نے دکھن دشا اپنا لئی تے ستلج نال مل گیا ۔ ملن پچھوں اک بنے وہن نوں کئی تھاواں نال پکاریا جاندا سی، جویں مچھہو، واہ، ہریانی، ڈنڈ، نورنی اتے نیلی ۔ ستلج اک وار بیاس نوں چھڈّ کے پھر گھگر نال وگن لگا ۔ 1796 وچ ستلج نے پھر گھگر نوں چھڈّ دتا تے بیاس نال ہری کے آن ملیا ۔ جے ستلج وچوں جویں کہ بعد وچ نہراں کڈھیاں گئیاں، بھاکھڑا ڈیم تے ننگل ڈیم بنے اتے اس دوآلے بنھ نہ لگدے تاں شاید اس نے کسے ہور پاسے وچ وگدے ہونا سی ۔
ویداں وچ بیاس دا ناں 'ارجیکجا'، سنسکرت ساہت وچ 'وپاسا' اتے یونانیاں نے اس نوں 'ہائیپاسس' لکھیا ہے ۔ پراناں انوسار وششٹ رشی اپنے پتر دی موت دے سوگ وچ اپنے-اپنے نوں رسیاں نال بنھ کے خدکشی کرن لئی بیاس وچ کدّ پیا پر مریا نہیں کیونکہ رسیاں ٹٹّ گئیاں، جس کرکے اس نوں وپاش (بندھن مکت) کیہا گیا ۔ وپاش دا ناں پین دا کارن اس دا اکثر وہن بدلدے رہن کارن وی ہو سکدا ہے ۔ تالمی (150ء) اس نوں 'بباسس' لکھدا ہے جدکہ البیرونی بیاہا ۔
روہتانگ درے دے دکھنی باہی، سمندر دی سطح توں لگبھگ 13326 فٹّ 'تے اس دا ادگم(شروع) ہندا ہے اتے منالی، کلو اتے منڈی دے کھیتراں وچوں دی لنگھدا ہویا ایہہ کانگڑے ضلعے دے پنڈ (1920 فٹّ سطح سمندر تل توں اچائی) سنگھول پہنچدا ہے ۔ 96 کلومیٹر دا ہور سفر کرکے کلو دی لارگی وادی دے پنڈ سلطان پور پہنچدا ہے ۔ اتھے دریا بڑی شانتی وچ وگدا ہے تے اس دے دوآلے بھوج پتراں ورگے چوڑے پتیاں دے درکھتاں دے جنگل ہن ۔ منالی توں شروع ہو کے اتھوں تکّ قدرتی سندرتا دے نظارے بڑے دلکھچویں ہن ۔
پرانے ویلے وچ دریا نوں پار کرن لئی پشواں دیاں کھلاں وچ ہوا بھر کے ورتیا جاندا رہا ہے، جنہاں نوں 'درائی' کیہا جاندا ہے ۔ اچے پہاڑاں وچ دریا دی ڈھلوان 125 فٹّ پرتی میل ہے اتے گھٹّ اچے پہاڑاں وچ ایہہ 7 فٹّ رہِ جاندی ہے ۔ ریہ دے کول دریا دیاں تنّ شاکھاواں بن جاندیاں سن اتے میرتھل لنگھ کے پھر اک ہو جاندیاں سن ۔ شوالک دیاں پہاڑیاں جو ہشیارپور ضلعے چ پیندیاں ہن، کول آ کے دریا اتر ولّ اک موڑ لیندا ہے ۔ ایہناں پہاڑیاں دے گھیرے دے دوآلے چکر کٹن توں بعد ایہہ دکھن دشا ولّ ہشیارپور تے گرداسپور ضلعے آں (ہن پٹھان کوٹ) نوں نکھیڑدا ہویا ودھدا ہے ۔ میرتھل توں اپر اچی پدھر 'تے تلواڑے لاگے دیس دی ونڈ توں پچھوں اک ڈیم بنایا گیا ہے جو دریا دی سطح توں 435 فٹّ اچا بنیا ہے، ایہہ دور ہریکے تے بنیاں نہراں راجستھان نہر اتے فروزپور فیڈر نوں پانی سپلائی کرن لئی بنیا ہے ۔ اس ڈیم نوں بیاس ڈیم جاں تلواڑا ڈیم آکھیا جاندا ہے ۔ اس ڈیم توں کجھ اپر اک لنک چینل جس نوں بیاس ستلج لنک چینل کیہا جاندا ہے، راہیں بیاس دا اک سرنگ راہیں 7500 کیوسک پانی بھاکھڑا توں اپر ستلج وچ سٹیا گیا ہے ۔ تلواڑے دے بالکل لاگیوں اک مکیریاں ہائیڈرل چینل ناں دی پکی نہر کڈھی گئی ہے، جس دی لمبائی لگبھگ 37 کلومیٹر ہے، ہشیارپور ضلعے دی 154018 ایکڑ بھومی دی سنچائی کردی، چار تھاواں 'تے بجلی پیدا کرکے اپنے 11500 کیوسکس ڈسچارج نال مکیریاں توں تھلے دریا دی اک کریک راہیں پھر بیاس وچ جا ڈگدی ہے ۔
ایہہ کیہا جاندا ہے کہ پرانے سمیاں وچ بیاس شوالک پہاڑیاں دے بالکل نال، منی ناں دی اک اچی پہاڑی رجّ دے کولوں لنگھدا سی ۔ ایہہ اوہو ہی دریا دا رستہ لگدا ہے جتھے چھمباں دی اک لائن اجے وی ویکھی جاندی ہے ۔ کجھ چھوٹیاں نہراں ہشیارپور دے اتر وچ ویکھیاں جاندیاں ہن، جنہاں نوں ہڑ والیاں نہراں کیہا جاندا ہے، بیاس چوں نکلدیاں ہن ۔ ایہناں چوں پرسدھ نہر دا ناں شاہ نہر ہے، جہڑی جالندھر دے حکمران ادینہ بیگ دی نگرانی ہیٹھ بھنگالا دے رائے مراد نے 1744 وچ بنائی سی ۔ ادنیہ بیگ (1738-48) مسلمان حکمران جات دا ارائیں سی | میرتھل دے ستھان تے دریا اپر اک مضبوط پل بنیا ہے، جہڑا جالندھر نوں پٹھان کوٹ نال ملاؤندا ہے ۔ اک ریلوے پل وی جالندھر نوں پٹھان کوٹ نال ملاؤندا ہے ۔ اک ریلوے پل وی جالندھر-جمور ریلوے سیکسن اپر اتھے بنیا ہویا . پچھلے کجھ سالاں وچ دو پل اک نوشہرا پتن اتے اک سری ہرگوبندپور ساہمنے بنائے گئے ہن ۔ 19ویں صدی دے شروع وچ ہشیارپور اتے گرداس پور ضلعے آں وچ دریا بیاس اپر کوئی وی پل نہیں بنیا سی ۔
جالندھر-جمور ریلوے سیکشن نوں بیاس دے ہڑھاں دی مار توں بچاؤن لئی 1888-89 دیاں سردیاں وچ اک دھسی بنھ جس دی لمبائی 79000 فٹّ ہے، پنڈ ٹاہلی تکّ بنایا گیا سی، جس نوں بیئیں بنھ دا ناں دتا گیا ۔ اس بنھ نوں بنا کے دو کم لیے گئے سن ۔
- 1 دسوہہ تحصیل اتے ریاست کپورتھلہ دے بیٹ اتے چھمب کھیتر وچ پیندے نیویں پنڈاں نوں ہڑھاں دی مار توں بچاؤنا اتے
- 2 بیاس نوں دھسی بنھ نوں روڑن توں روکنا کیونکہ دریا دی سطح کالی بیئیں دی سطح توں اچی سی اتے دریا بیئیں دا رستہ اپنا لیندا سی ۔ اس دا خرچہ نارتھ ویسٹرن ریلوے، کپورتھلہ ریاست اتے پرانتک ریونیول نے برداشت کیتا ، بعد وچ دیس دی ونڈ مگروں دھسی بنھ نوں ڈھلواں تکّ ودھا دتا گیا، جس دا خرچہ کیول پنجاب سرکار ولوں ہویا ۔
دسوہہ شہر اتے ٹانڈا دے وچکار لگبھگ ساڈھے تنّ کلومیٹر دی لمبائی وچ کجھ چھمب ہن جو دریا دا پرانے وہن معلوم ہندا ہے ۔ پنڈ ہمت پور توں شروع ہو کے دریا بیاس دے بروبرابر تنّ-چار چھمب شوالک پہاڑیاں 'چوں آؤندے چوآں نے سلٹ پا کے بنائے ہن ۔ ایہہ چھمب ٹیرکیانا، چنالتا، نارائنگڑھ اتے جہورا کرکے جانے جاندے ہن ۔ اس توں اگے دریا دی سجی باہی کئی تھایں اچا ڈھاہیا ہے، جس کارن دریا اس پاسے ولّ مڑھنوں رکیا ہویا ہے اتے کھبے پاسے بنھ نے اس نوں روکیا ہویا ہے ۔
دلی-امرتسر-لاہور ریلوے سیکشن 'تے نارتھ ویسٹرن ریلوے ولوں اک ریلوے پل بنایا گیا سی اتے جی. ٹی. روڈ 'تے اک کشتیاں دا پل سردیاں وچ کم کردا سی ۔ ایہہ حالت 20ویں صدی دے شروع تکّ رہی، پھر اتھے جی. ٹی. روڈ 'تے پل بنا دتا گیا جو پچھلی صدی دے 60ویاں تکّ رہا تے پھر اک نواں وڈا چوڑا پل بنایا گیا ۔ پچھلی صدی دے اٹھویں دہاکے وچ جالندھر-گوئندوال نوں میلن لئی اک وڈا پل بنایا گیا ۔
کیونکہ اس کھیتر وچ دھرتی پولی ہے اتے ہڑھاں نال چھڈی گئی ریت تے مٹی نال بنی تہ جمی ہوئی ہے، اس لئی بیاس سمیں-سمیں سر اس وچ وگدے پانی دی ماترا اتے ہڑھاں کارن اپنا رستہ بدلدا رہا اتے اک لمے-چوڑے کھیتر نوں خراب کردا رہا ہے ۔ ایہہ روایت ہے کہ کدے دریا سلطان پور لودھی پنڈ دے لاگے وگدا رہا ہے ۔ ایہہ ٹھیک لگدا ہے کیونکہ اتھے بڑے وڈے کھیتر وچ ٹوآ ویکھیا جاندا ہے اتے ہن ایہہ کالی بیئیں جاں پچھمی بییں دا حصہ ہے ۔
ڈھلواں توں تھلے ستلج تے بیاس دے سنگم تکّ دریا دے کھبے پاسے پرتاپ سنگھ کیروں دے سمیں ڈاکٹر: ہربنس لال اپل دوارا ڈزائن کیتا دھسی بنھ بنیا ہویا ہے ۔ اس بنھ دے بنن کرکے کپورتھلہ ضلعے دا کھیتر بڑا اپجاؤ ہو گیا ہے، جتھے ہن کنک، چاول تے ہور فصلاں دی بھرپور کھیتی ہندی ہے ۔ لہندی بیئیں جو ہشیارپور دے پنڈ ٹیرکیانا دے چھمب توں شروع ہندی ہے تے بیاس دے بروبرابر وگ کے، شوالک پہاڑیاں توں نکلدے چوآں دا پانی لے کے ستلج بیاس دے سنگم توں 16 کلومیٹر اپر بیاس نال آ ملدی ہے ۔
1593 توں پہلاں دریا بیاس سدھا لاہور ضلعے دے چونیاں شہر دے کولوں لنگھدا ہویا منٹگمری ضلعے(ضلع ساہیوال) وچ داخل ہو کے ملتان دے دکھن وچ پیندے سجارباد نیڑے دریا چناب وچ ڈگدا سی ۔ اس دا ایہہ پرانا رستہ ضلع لاہور، ساہیوال، اوکاڑا اتے ملتان وچ اج وی بڑی چنگی حالت وچ ویکھیا جاندا ہے ۔ اس دا سنگم اوہناں دناں وچ راوی، چناب اتے جہلم دے سانجھے پانیاں نال اتھے ہندا سی ۔ ایہہ تھاں ملتان توں دکھن وچ 45 کلومیٹر دور ہے ۔
سکندر اعظم دیاں یونانی فوجاں نے بیاس توں اگے ودھن توں انکار کر دتا سی کیونکہ دوسرے پاسے دے لوکاں دی شکتی بڑی نروئی سی ۔ ڈاکٹر بدھ پرکاش (ہسٹری آف دا پنجاب، والیئم 1، ایل. ایم. جوشی، پں: 245) انوسار 'دریا بیاس دے پورب وچ رہندے لوکاں دی فوجی طاقت اینی شکتی شالی سی کہ مکدونیاں نے سکندر دیاں بینتیاں اتے پورس ورگیاں دیاں یقین دہانیاں دے باو جود اگے ودھن تو انکار کر دتا ۔ اوہناں نوں لبھاؤن لئی کہ اوہ اگے ودھن، سکندر نے اوہناں نوں کئی دن لٹّ کرن اتے ڈاکے مارن دی کھلھ دے دتی ۔ بھنگالا دے بدنصیب کھیتر دی بربادی ہوئی ۔ سکندر نے اوہناں دیاں تیویاں تے بچیاں نوں اپہار دتے ۔ پھر وی اوہ اس دی گلّ سنن نوں تیار نہ ہوئے ۔ چکرت ہوئے اتے بغاوت دے ڈر توں سکندر نوں مڑنا پیا اتے جہلم پہنچن تے پہلاں جتے سارے بھارتی کھیتراں دا پورس نوں بادشاہ تھاپ دتا ۔ جان توں پہلاں اس نے بیاس دے کنڈھے 'تے 12 اچے پوجا دے ستھان ستھاپت کیتے تاں کہ اوہ اس دے اتھے تکّ پہنچن دی یادگار بن جان ۔ اوہناں نوں دریا بیاس دے کنڈھے 'تے اچیاں تھاواں دے اک سلسلے نوں ویکھیا جاندا ہے، جنہاں نوں 'سکندر گری' کیہا جاندا ہے ۔
سکندر اعظم دے 326 ق م وچ ہندستان تے کیتے حملے دی ایہہ قریب-قریب آخری حد سی ۔ ایہہ پوجا دے اچے ستھان ڈھاہیاں دے روپ وچ مکیریاں، بیاس پل، گوئندوال، چونیاں وغیرہ تھاواں 'تے اج وی ویکھے جا سکدے ہن ۔
1988 دے بھاری ہڑھاں وچ دریا بیاس وچ ودھ توں ودھ ڈسچارج 600350 کیوسکس سی جو چکی دے ستھان 'تے ریکارڈ کیتا گیا ۔
اج پنڈ ہریکے کول دریا بیاس نال ستلج دریا آ ملدا ہے اتے اس توں اگے دوواں دریاواں دی اک دھارا ہو جاندی ہے، جس نوں 'ستلج' ہی کیہا جاندا ہے ۔